Ayurveda en de menopauze

Ayurveda en menopauze en hoe de principes erachter te onderwijzen

Dit artikel gaat over hoe Ayurveda tegen de menopauze aankijkt en hoe dit – middels Ayurveda onderwijs – uit te leggen is in meer hedendaagse taal. Recent werd dit onderwerp ook klinisch besproken op een lezing door Vd. Alaknanda Rao – een van de docenten aan onze Ayurveda Academy The Netherlands.

Omgaan met droogte, hitte en leegte

De drie doshas – vata, pitta en kapha – spelen een veelzijdige rol in Ayurveda. Niet alleen zijn zij bepalend bij iemands basisconstitutie, ze spelen ook een rol bij leeftijdsfasen in ieders leven. In de overgang is er een ‘versnelde’ verandering van een pitta leeftijdsfase naar een vata leeftijdsfase. Dit kan sterke gevolgen hebben voor het gehele metabolisme. Voldoende aandacht aan het in balans houden van vata vóór de overgang is daarom zeer belangrijk.

Doshas en levensfases – van belang om menopauze te begrijpen

Het leven bestaat uit verschillende fasen. Tussen die fasen zijn er zogenaamde overgangsfasen. Een daarvan is zo belangrijk dat deze de benaming ‘de overgang’ heeft meegekregen. De overgang is de fase in het leven van de vrouw waarin de menstruatie stopt en het organisme de biologische voortplantingsfunctie van het lichaam van de vrouw afbouwt. Eerder in het leven van de vrouw is er eveneens een duidelijke fase geweest, namelijk het begin van de voortplantingsfase, ook wel menarche genoemd, het begin van de menstruatie.

De menopauze is het moment waarop de menstruatie stopt. Deze fase valt samen met een natuurlijke toename van vata. Het leven bestaat uit een kapha, pitta en vata episode. De vata episode betekent dat het lichaam een aantal lichaamsfuncties gaat afbouwen. Daarmee wordt het lichaam ook kwetsbaarder. De ojas – dat wil zeggen, de immuunkracht en veerkracht van het lichaam – die in het lichaam van de vrouw in de pitta episode nog beschikbaar was voor het doen groeien van nieuw leven, dient nu geheel en al beschikbaar te komen teneinde het eigen organisme afdoende te ondersteunen in de vata-afbouw-fase.

Menopauze en ‘de moderne wereld’

In de moderne wereld bestaat een weerzin zich met de vata-afbouw-fase bezig te houden. Toch is die fase voor iedereen een realiteit. De overgang is behalve lichamelijk, ook geestelijk een overgangsfase waarin men zich meer op de inkeer en afbouw van deze vata-episode kan voorbereiden. Wanneer deze realiteit wordt geaccepteerd zoals hij is, wordt de overgang daarmee ook een in goede zin uitdagende periode op weg naar een nieuwe invulling van het leven, passend bij vata, bij inkeer, en bij wijsheid die aan anderen kan worden doorgegeven.

Het lichaam van de vrouw komt fysiologisch in de overgang voor bepaalde tijd bloot te staan aan intensieve veranderingen. Ayurveda heeft zich in de loop der duizenden jaren beziggehouden met diverse aspecten hiervan. Dat heeft geresulteerd in vele adviezen en behandelmethoden op het gebied van leefstijl, voeding en remedies.

Vata, pitta en kapha: fysiologische en bio-regulerende factoren

De drie doshas kunnen ook wel worden omschreven als de drie biokrachten die de basis vormen voor het psycho-fysiologische evenwicht in het lichaam. Wanneer de doshas afzonderlijk en onderling in balans zijn, beschermen en ondersteunen zij het lichaam. De drie doshas hebben de neiging elkaar in evenwicht te houden door middel van hun, deels polaire, kwaliteiten. Ze vormen een structurele eenheid en daarbinnen is er een functionele integriteit. De kwaliteitenparen zwaar-licht, koud-heet en olieachtig-droog spelen daarbij een zeer belangrijke rol. De functionele integriteit kan vervolgens in het kort samengevat worden: kapha (anabolisch) slaat de energie op die door vata (katabolisch) vrijkomt en pitta (metabolisch) vervult daarbij een transformerende rol.

Kwaliteiten en balans:

vata	pitta	kapha
licht (beweeglijk)	licht (beweeglijk)	zwaar
droog	olieachtig	olieachtig
koud	heet	koud

Vata, pitta en kapha: hun zetels in het lichaam

De drie doshas vata, pitta en kapha hebben ieder een belangrijke zetel in het lichaam, en wel met name in het maagdarmkanaal, de plaats waarin hun fysiologische activiteit geankerd ligt en zich over en door het lichaam verspreidt, gedifferentieerd in verschillende taken en sub-functies.

vata zetelt in de dikke darm
pitta zetelt in de dunne darm
kapha zetelt in de maag

De reguliere visie op de overgang

De overgang begint gemiddeld vanaf het 45^e levensjaar. De menopauze, de laatste menstruatie, vindt plaats rond de leeftijd van 51 jaar. Let op: het gaat altijd over gemiddelden. Een overgang die begint rond de 40 of een laatste menstruatie rond 55 jaar is ook nog heel normaal. De overgang duurt gemiddeld vijf jaar, maar kan bij enkelen ook korter (soms zelfs maar één jaar) of langer (heel zelden zelfs tien jaar) duren. De menopauze vindt ongeveer halverwege de overgang plaats, dat geeft een beetje aan hoe lang de eigen overgang kan duren.

Al in de laatste jaren voor de allerlaatste eisprong verandert er van alles in het lichaam. Het vruchtbaarheidshormoon oestrogeen, begint te haperen. Dit proces duurt enkele jaren (één tot tien jaar) en dat zijn dan de overgangsjaren, de periode van vruchtbaarheid naar onvruchtbaarheid. De menopauze betekent de natuurlijke beëindiging van de menstruatie als gevolg van verminderde eierstokfunctie. De menopauze word soms voorafgegaan door verminderde of onregelmatige menstruatie. In een enkel geval treedt een zwaardere menstruatie op. Wanneer de ovulatie stopt,produceren de eierstokken geen oestrogeen en progesteron meer.

Klachten

De afname en de uiteindelijke uitval van het natuurlijke vruchtbaarheidshormoon tijdens de overgang kan overgangsklachten veroorzaken. Die hoeven niet allemaal en zeker ook niet altijd even heftig voor te komen, maar de meeste vrouwen krijgen er wel mee te maken. Een derde van de vrouwen heeft er nagenoeg geen last van, een derde heeft lichte tot matige klachten en een derde heeft veel last van de overgangsverschijnselen.

Verschijnselen

Overgangsverschijnselen die vaak genoemd worden, zijn: opvliegers, hevig transpireren, vermoeidheid, slapeloosheid, een onregelmatige menstruatie, stemmingswisselingen, concentratiestoornissen, een droge vagina, urineverlies, constipatie, gewichtstoename en botontkalking.

De ayurvedische visie op de overgang

Ayurveda erkent vrouwengeneeskunde als een geheel eigen specialiteitsgebied. In de ayurvedische fysiologie en anatomie worden aan de vrouw twee eigen lichaamssystemen toegewezen: het menstruatie-systeem of menstruatie-kanaal en het moedermelk-systeem of moedermelk-kanaal. Deze kanalen gaan werken wanneer een vrouw de pitta-periode van haar leven binnen gaat. Ze houden op te werken wanneer de vrouw de pitta-periode verlaat en de vata-periode binnengaat. Dat geldt voor alle vrouwen, ongeacht hun specifieke constitutie ofwel prakruti.
De start van de menstruatie wordt in Ayurveda ‘rajodarshana’ genoemd. Het eind van de menstruatie wordt wel ‘rajonasaha’ genoemd. ‘Rajas’ is het woord voor menstruatie. Het is nauw verbonden met de ‘rasa dhatu’, de alles voedende (lymf)vloeistof in het lichaam. De hormonale veranderingen die met begin en einde van de menstruatiefase gepaard gaan, hebben vanuit ayurvedisch perspectief te maken met rasa dhatu agni, ofwel het metabolisme in dit voedende lichaamsweefsel. De veranderingen in het lichaam hebben te maken met de doshas in hun functie als tijdsfactoren in de levenslijn van ieder mens.

In de vata-episode kan de toenemende vata in de fysiologie van een vrouw verstorend gaan werken op de agni van de rasa dhatu. Dit kan op haar beurt weer andere dhatus, lichaamsweefsels, verstoren. Al deze verstoringen zijn de manifestaties die we dan vervolgens aanduiden met ‘overgangsklachten’.

Symptomen

Vata kent verschillende subtypen en met name het subtype apana vata ofwel apana vayu speelt bij overgangsklachten een belangrijke rol. Hormonale processen hebben volgens Ayurveda een sterke connectie met agni (metabolisme) en pitta in het lichaam. Dus ook deze principes spelen bij de ayurvedische benadering van de overgang een rol. Samenvattend kan men zeggen dat overgangsproblemen in Ayurveda worden gezien als een verstoring van de tridosha: vata, pitta en kapha. Schommelingen en een tekort aan hormonen zijn volgens Ayurveda een symptoom als gevolg daarvan, en niet de oorzaak – zoals de aanname is binnen de modern medische benadering.

De menopauze zet in het algemeen het eerst in bij vrouwen met een pitta-constitutie, het laatst bij vrouwen met een kapha-constitutie. Bij vrouwen met een vata-constitutie is het begin onregelmatig. Emotionele problemen gerelateerd aan de overgang kunnen deels verklaard worden naar prakruti: angstigheid en zorgen zijn vata-gerelateerd, geïrriteerdheid is een pitta-teken, en depressie hoort meer bij kapha. Kapha -typen hebben over het algemeen de meest probleemloze overgang. Bij pitta-typen kan de overgang erg intens en heftig verlopen. Bij vata-typen kan het leiden tot veel angst, nervositeit en onrust.

Artava en Stanya – twee gynecologische systemen

Er zijn volgens Ayurveda twee gynaecologische systemen in het lichaam van de vrouw, artava en stanya. Elk van beide is aan een bepaalde dosha gekoppeld, dat wil zeggen dat een van de drie doshas (en bijbehorende elementen) er in het bijzonder mee verbonden is.
Onderstaande tabel geeft een kort overzicht van deze twee systemen.

Systeem:	Artava vaha srotas	Stanya vaha srotas

Westerse equivalent:	menstruatiesysteem	moedermelksysteem

Overheersende dosha en elementen:	pitta (vuur en water)	kapha (water en aarde)

Functies:	menstruatie	voeding
	afvoer van afvalstoffen	verschaffen van afweer
	reproductie	eiwitreserve
	emotionele ontlading	compassie/liefde

Menstruatie en metabolisme

Aangezien de menstruatie (rajas) in Ayurveda wordt gezien als een superieur bijproduct van het lymfweefselsysteem (de rasa dhatu), wordt het gereguleerd door het metabolisme van dat systeem (de rasa dhatu agni). In de overgang en bij vrouwen in de menopauze is dat metabolisme laag of gaat aanzienlijk omlaag. Ook het metabolisme in het zenuwsysteem (de majja dhatu) komt onder druk te staan en daarmee ook de hormoonhuishouding.

Majja dhatu produceert de hormonen.
Rasa dhatu vervoert de hormonen.

Maar ook alle andere metabolische systemen raken in meer of mindere mate aangetast. Dit kan leiden tot een complex aan klachten, hetgeen juist typerend is voor de overgang. Deze klachten dienen, naast een totaalaanpak, ook individueel behandeld te worden, op grond van betrokken weefsel en het metabolisme van dat weefsel.

De eigenschappen van de betrokken doshas

Bij het uit balans raken van metabolische systemen in de menopauze en de overgangsfase die daardoor ontstaat, zijn met name de volgende doshas en hun eigenschappen (gunas) betrokken:

vata dosha: droog, licht, beweeglijk, leeg, en ruw
pitta dosha: scherp, snel, en warm of heet

De oorzaken van menopauze problemen

Allereerst is er de natuurlijke invloed van vata dosha met de eerder genoemde eigenschappen licht, ruw en droog, als gevolg van toenemende ouderdom in het organisme, en soms ook beweeglijk en leeg. Maar er zijn nog meer oorzaken die kunnen leiden tot menopauzale problemen.

Vata dosha neemt natuurlijkerwijze toe, met name eigenschappen licht, ruw en droog; dit kan leiden tot een toename van klachten met vergelijkbare eigenschappen. Denk aan bijvoorbeeld een drogere huid en meer droogte in de vagina.
Vata dosha kan ook toenemen wat betreft de eigenschappen beweeglijk en leeg. Bij beweeglijk valt te denken aan opvliegers, waarbij vata de hittefactor van pitta door het lichaam stuwt, in een enorme snelheid/beweeglijkheid. Een voorbeeld van leeg is een toenemende kans op osteoporose, het ‘leger’ worden van het bot- en beenmergweefsel.
Eierstokken stoppen hun functioneren onder invloed van verstoring van de pijnappelklier; de metabolische functie van het zenuwweefsel neemt af.
Hysterectomy. Overigens veroorzaakt iedere ‘ectomy’ een lege ruimte, hetgeen tot verstoring van vata leidt.
Chirurgische verwijdering van de pijnappelklier (bijvoorbeeld in geval van een tumor), leidt tot een algehele dysfunctie van het zenuwweefselmetabolisme en dus van de hormoonhuishouding.
Diverse cystische veranderingen in de eierstokken kunnen een kapha-blokkade veroorzaken en het metabolisme in het menstruatiesysteem verder verstoren. De cystische veranderingen zijn zelf vaak ook het gevolg van een verstoord en meestal te traag metabolisme in het vrouwelijk reproductiesysteem.

Behandelingsprincipes volgens Ayurveda

De behandeling kan vanuit ayurvedisch perspectief uit de volgende essentiële onderdelen bestaan:

‘Agni chikitsa’, dat wil zeggen het behandelen van verstoord metabolisme in het gehele organisme, door middel van leefstijl, voeding, keukenkruiden en medicinale kruiden.
Behandeling van leverdysfunctie. Ayurveda kent vele goede leverremedies. Belangrijke bekende kruiden en complexremedies zijn bijvoorbeeld: Liv. 52, Kutki, Niruri.
Behandeling van bloedsomloopaandoeningen. Goede remedies voor het circulatiesysteem zijn: Guggulu, Trikatu, Cardamom, Kaneel, Gember, Arjunaristha (een kruidenwijn voor het hart).
Behandeling van specifieke metabolische aandoeningen. Goede remedies in dat geval zijn: Shilajit, Guggulu-varianten (Kaishore Guggulu, Trifala Guggulu), Kutki.
Behandeling van nieraandoeningen. Goed voor de ondersteuning van de nieren zijn met name: Gokshura, Punarnava. Bij verhoogde bloeddruk ook: Arjuna.
Behandeling van hormonale storingen/schommelingen. Goede remedies zijn: Shatavari (voor oestrogeen), Ashwagandha (voor progesteron), Bala, Vidari, Wilde Yam.
Behandeling van specifieke symptomen. Bij excessief bloeden: Manjistha, Ashoka, ayurvedische ijzerpreparaten.
Behandeling van depressie. Brahmi, rustgevend en verkoelend, natuurlijk antidepressivum dat tevens het bloed verkoelt. Ondersteunen van rust (zeer belangrijk voor het weer in evenwicht brengen van vata dosha).
Behandeling van osteoporose. Goede remedies kunnen zijn: Praval pisthi (ayurvedisch schelppoederpreparaat), Godanti (ayurvedisch gipspreparaat), Gasex (in combinatie met andere klachten als flatulentie en maagzuur), Calciumsupplementen, basenpoeder (ontzuring voorkomt weglekken van calcium uit de botten).
‘Rasayana chikitsa’: revitalisering van de lichaamsweefsels en –systemen en ondersteuning van ojas ofwel het immuunsysteem. Algemene versterkende of revitaliserende kruiden bij hormonale veranderingen: Ashwagandha voor vata (goed bij osteoporose), Shatavari voor pitta (goed bij osteoporose, natuurlijke steroïde, oestrogeen); en verder Yam, en Aloe/Kumari (ook voor oestrogeen), Vidhari (voor progesteron), Punarnava (goed bij osteoporose).

Tot besluit

Ayurveda bekijkt de overgang en daarbij mogelijk optredende problemen en klachten als een fase van intensieve veranderingen van en tussen de drie doshas: vata, pitta en kapha. Aangezien de kapha-functie van vruchtbaarheid vrij ‘plotseling’ stopt, kan vata even plotseling toenemen in een toch al gevoelige vata -levensfase, de fase van ouder worden. Vata kan via verschillende typische vata-eigenschappen problemen gaan veroorzaken en daarbij, zeker in zijn beweeglijkheid, pitta gaan ‘opjagen’, leidend tot de bekende ‘opvliegers’. Dat is echter slechts een voorbeeld van een veelzijdig palet aan verstoringen dat kan ontstaan. De specifieke dynamiek hierachter is belangrijk om de klachten goed te kunnen behandelen. Ayurveda kent goede remedies voor het direct behandelen van bepaalde symptomen als gevolg van deze typische menopauze dynamiek.

Aanbevolen literatuur

Er zijn verschillende Ayurveda-artikelen of -boeken die op de dynamiek achter de overgang ingaan. Bijzonder specifiek en actueel is de volgende titel, die ook veel aspecten van het gebruik van HRT (hormone replacement therapy) onder de loep neemt, vanuit het perspectief van de Traditionele Chinese Geneeskunde en Ayurveda maar gericht op een zeer praktische ondersteuning van de vrouw in een modern en westers leefpatroon:

Balance Your Hormones, Balance Your Life (Achieving Optimal Health and Wellness through Ayurveda, Chinese Medicine, and Western Science), Dr. Claudia Welch MSOM, Da Capo Press, Philadelphia (USA) 2011.